Իշխանությունը պատկանում է ժողովրդին, այսպես է ասված սահմանադրությամբ, սակայն 26 տարի մարդիկ այդքան էլ լուրջ չեն մոտեցել այդ հոդվածին։ 26 տարի ժողովուրդը շատ անգամներ է, փորձել իրենց դժգոհությունները արտահայտել խաղաղ ցույցերի կերպով։ Սակայն իշխանությունը անընդհատ փորձել է թևաթափ անել և ինչպես Չեխոսլովակիայում մինչ 1989թ.-ի օրինակով քաղաքացիները ճնշվում էին իշխանության և ոստիկանության կողմից, որոնք հաճախ ծեծելով ձերբակալում էին մարդկանց, ծեծի ենթարկում լրագրողներին ու աղջիկներինև` այդր կերպ փորձելով վախ սերմանել հասարակության մեջ: Անկեղծ ասած, երբ դեռ շարժումը չէր սկսվել, ու դեռ պարզապես Դավիթ Սանասարյանն և Նիկոլ Փաշինյանը ներկայացնում էին, ցույցերի նպատակը և իրենց դիրքորոշումը, ես այդքան էլ չէի պատկերացնում, որ կարող է, որևէ արդյունք ունենալ, և կարծես ոչնչով չէր տարբերվելու անցած տարիների ցույցերի ավարտից։ Սակայն արդեն 3-4-րդ օրերին, երբ մարդիկ անհամեմատ ավելացան և հաստակ հայտարարվեց, որ ցույցերը խաղաղ են լինելու. ինչ-որ չափով ավելի հույս ներշնչվեց և դա էլ ավելի հաստատվեց ցույցերի օրերին սադրիչների արարքներին ուշադրություն չդարձնելը և սադրանքների չենթարկվելը մարդկանց կողմից։ Ինչևէ, անցնեմ ցույցերին մասնակցած օրերի տպավորությունների մասին։ Այնքան հաճելի էր, երբ տարբեր տարիքի, ենթամշակութների, աշխարհայացքներ ունեցող մարդիկ միավորվել էին մի տեղում և համերաշխ պայքարում էին իրենց ցանկությանը հասնելու համար, իսկապես այդ համախմբավածությունը մի ուրիշ զգացողություն էր ու անասելի ոգեշնչող։ Ցույցերը նաև դրականորեն գոզազդ արեցին Հայաստանին ու Հայերին` ընդգծելով հայերի միասնականությունը, դուխը, համախմբվածությունը ու գիտակից պայքարելու ու իրենց ցանկությանը հասնելու ունակությունը։ Այսքան ժամանակ աշխարհը հայաստանը ճանաչել են միայն ցեղասպանության կամ ղարաբաղա-ադրբեջանական սահմանի հակամարտության թեմայով, իսկ հիմա արդեն այսպես։ Կարծում եմ այս հանգամանքը նաև դրականորեն կազդի Հայաստանում զբոսաշրջիկության զարգացմանը:

Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միության փլուզումը տեղի է ունեցել 1991 թվականի դեկտեմբերի 26-ին՝ ԽՍՀՄ գերագույն խորհրդի հանրապետությունների խորհուրդի կողմից ընդունված որոշման համաձայն։ Որոշումը ճանաչեց նախկին խորհրդային պետությունների անկախացումը և Անկախ Պետությունների Համագործակցության (ԱՊՀ) ստեղծումը։

Մեկ օր առաջ՝ դեկտեմբերի 25-ին, ԽՄԿԿ գլխավոր քարտուղար, ԽՍՀՄ առաջին և վերջին նախագահ Միխայիլ Գորբաչովը հայտարարեց պաշտոնից հեռանալու, ինչպես նաև տվյալ պաշտոնի գոյությունը դադարեցնելու մասին, իր տեղը զիջելով ՌԴ առաջին նախագահ Բորիս Ելցինին։ Նույն օրը, երեկոյան ժամը 7:32-ին, Կրեմլի հրապարակում վերջին անգամ իջեցվեց ԽՍՀՄ պետական դրոշը և փոխարինվեց Ռուսաստանի Դաշնության դրոշով։

Մինչ այդ, 1991 թվականի դեկտեմբերի 8-ին, Մինսկի մոտակայքում գտնվող Բելովեժսկ բնակավայրում, երեք սլավոնական հանրապետությունների՝ Բելառուսի (ԲԽՍՀ), Ռուսաստանի (ՌԽՖՍՀ) և Ուկրաինայի (ՈւԽՍՀ) ղեկավարները ստորագրել էին համաձայնագիր, որով ԽՍՀՄ-ը փաստացիորեն դադարում էր գոյություն ունենալուց, և դրան փոխարինելու էր գալիս Անկախ պետությունների համագործակցություն (ԱՊՀ) ոչ պետական կազմավորումը: 1991 թ-ի դեկտեմբերի 21-ին հռչակագիր ընդունվեց Ղազախստանի մայրաքաղաք Ալմա Աթայում՝ Ադրբեջանի, Բելառուսի, Թուրքմենստանի, Ղազախստանի, Հայաստանի, Ուզբեկստանի և Ուկրաինայի մասնակցությամբ (հռչակագրին չէին մասնակցել Մերձբալթիկայի երկրները և Վրաստանը): 1989 թվականից ԽՍՀՄ ողջ տարածքում սկիզբ առած շարժումներով և երկրի փլուզմամբ նաև վերջ է դրվում շուրջ 50 տարի տևած «Սառը պատերազմին», որի ժամանակ Միացյալ Նահանգները և Խորհրդային Միությունը հաստատվել էին որպես գերտերություններ։

Բազմաթիվ հետխորհրդային պետություններ, այդ թվում Հայաստանը, սերտ կապեր են պահպանել Ռուսաստանի հետ՝ միասին հանդես գալով մի շարք ռազմատնտեսական համագործակցային միությունների կազմում, ինչպիսիք են ԱՊՀ-ը, Եվրասիական տնտեսական հանրակցությունը, Միութենական պետությունը, Մաքսային միությունը, Եվրասիական տնտեսական միությունը, Հավաքական անվտանգության պայմանագրի կազմակերպությունը (ՀԱՊԿ) և այլն։ Որոշ պետություններ էլ դարձել են Եվրոպական Միության և ՆԱՏՕ-ի անդամներ։

Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհուրդը, արտահայտելով Հայաստանի ժողովրդի միասնական կամքը, ելնելով մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրի սկզբունքներից և միջազգային իրավունքի հանրաճանաչ նորմերից, կենսագործելով ազգերի ազատ ինքնորոշման իրավունքը, հիմնվելով 1989 թվականի դեկտեմբերի 1-ի «Հայկական ԽՍՀ-ի և Լեռնային Ղարաբաղի վերամիավորման մասին» Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհրդի և Լեռնային Ղարաբաղի Ազգային խորհրդի համատեղ որոշման վրա, զարգացնելով 1918 թվականի մայիսի 28-ին ստեղծված անկախ Հայաստանի Հանրապետության ժողովրդավարական ավանդույթները, խնդիր դնելով ժողովրդավարական, իրավական հասարակարգի ստեղծումը, հռչակում է անկախ պետականության հաստատման գործընթացի սկիզբը։
1. Հայկական ԽՍՀ-ն վերանվանվում է Հայաստանի Հանրապետություն՝ կրճատ՝ Հայաստան: Հայաստանի Հանրապետությունն ունի իր դրոշը, զինանշանը և հիմնը:

2. Հայաստանի Հանրապետությունը ինքնիշխան պետություն է՝ օժտված պետական իշխանության գերակայությամբ, անկախությամբ, լիիրավությամբ: Հայաստանի Հանրապետության ամբողջ տարածքում գործում են միայն Հայաստանի Հանրապետության սահմանադրությունը և օրենքները:

3. Հայոց պետականության կրողը Հայաստանի Հանրապետության ժողովուրդն է, որն իր իշխանությունը իրագործում է անմիջականորեն և ներկայացուցչական մարմինների միջոցով՝ Հայաստանի Հանրապետության սահմանադրության և օրենքների հիման վրա: Հանրապետության ժողովրդի անունից հանդես գալու իրավունքը պատկանում է բացառապես Հայաստանի Հանրապետության Գերագույն խորհրդին:

4. Հայաստանի Հանրապետության տարածքում բնակվող բոլոր քաղաքացիների համար սահմանվում է Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիությունը: Արտերկրի հայությունը Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիության իրավունք ունի: Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիները գտնվում են նրա պաշտպանության և աջակցության ներքո: Հայաստանի Հանրապետությունը ապահովում է իր քաղաքացիների ազատ ու իրավահավասար զարգացումը՝ անկախ ազգությունից, ռասայական պատկանելությունից և դավանանքից:

5. Հայաստանի Հանրապետությունը իր անվտանգությունը և սահմանների անձեռնմխելիությունը ապահովելու նպատակով ստեղծում է Գերագույն խորհրդին ենթակա սեփական զինված ուժեր, ներքին զորքեր, պետական և հասարակական անվտանգության մարմիններ: Հայաստանի Հանրապետությունը ունի ԽՍՀՄ սպառազինության իր մասնաբաժնի իրավունքը: Հայաստանի Հանրապետությունն ինքն է որոշում իր քաղաքացիների զինվորական ծառայության կարգը: Այլ երկրների զորամիավորումները, նրանց ռազմական բազաները և շինությունները կարող են տեղաբաշխվել Հայաստանի Հանրապետության տարածքում միայն նրա Գերագույն խորհրդի որոշմամբ:
6. Հայաստանի Հանրապետությունը, որպես միջազգային իրավունքի սուբյեկտ, վարում է անկախ արտաքին քաղաքականություն, անմիջական հարաբերություններ է հաստատում այլ պետությունների, ԽՍՀՄ ազգային-պետական կազմավորումների հետ, մասնակցում է միջազգային կազմակերպությունների գործունեությանը:

7. Հայաստանի Հանրապետության ազգային հարստությունը՝ հողը, ընդերքը, օդային տարածությունը, ջրային և այլ բնական պաշարները, տնտեսական, մտավոր, մշակութային կարողությունները, նրա ժողովրդի սեփականությունն է: Դրանց տիրապետման, օգտագործման և տնօրինման կարգը որոշվում է Հայաստանի Հանրապետության օրենքներով: Հայաստանի Հանրապետությունը ունի ԽՍՀՄ ազգային հարստություն, այդ թվում՝ ոսկու պաշարների, ալմաստի և վալյուտային ֆոնդերի մասնաբաժնի իրավունք:

8. Հայաստանի Հանրապետությունը սեփականության բազմաձևության հիման վրա որոշում է իր տնտեսավարման սուբյեկտները և կարգը, հիմնում սեփական դրամ, ազգային բանկ, ֆինանսավարկային համակարգ, հարկային և մաքսային ծառայություններ:

9. Հայաստանի Հանրապետությունը իր տարածքում ապահովում է՝ խոսքի, մամուլի, խղճի ազատություն. օրենսդիր, գործադիր և դատական իշխանությունների իրավահավասարություն, իրավապահ մարմինների և զինված ուժերի ապաքաղաքականացում:

10. Հայաստանի Հանրապետությունը ապահովում է հայերենի, որպես պետական լեզվի, գործառությունը հանրապետության կյանքի բոլոր ոլորտներում, ստեղծում կրթության, գիտության և մշակույթի սեփական համակարգ:

11. Հայաստանի Հանրապետությունը սատար է կանգնում 1915 թվականին Օսմանյան Թուրքիայում և Արևմտյան Հայաստանում հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչման գործին:

12. Սույն Հռչակագիրը հիմք է ծառայում Հայաստանի Հանրապետության սահմանադրության մշակման, իսկ գործող սահմանադրության մեջ՝ փոփոխությունների և լրացումների կատարման, պետական մարմինների գործունեության, հանրապետության նոր օրենսդրության մշակման համար։

Ժողովրդավարական հասարակության, հատկապես քաղաքացիական հասարակությունների քաղաքական համակարգերում կարևորագույն տեղ են զբացեղնում քաղաքացիների կյանքում: Ուստի նման ձգտումների ուժեղացումը և գործնականում դրանց իրականացումը ուղեկցվում է տարբեր քաղաքական և հասարակական կազմակերպությունների և շարժումների ծագմամբ և գործունեությամբ, որոնք քաղաքական կուսակցությունների հետ միասին նշանակալից դեր են խաղում ժամանակակից հասարակությունների հասարակական-քաղաքական կյանքում` մասնավորապես հասարակության քաղաքական համակարգում:

Հասարակական կազմակերպություն հասկացությունը ներկայացվում է մի քանի նշանակությամբ.
Հասարակության սոցիալական կառուցվածքի կարևոր տարր,
Գործունեության տեսակ,
Ամբողջի մասերի ներքին կարգավորման, համաձայնեցման աստիճան: 

Քաղաքագիտությանը մեջ առավել հաճախ օգտագործվում է հասարակության սոցիալական կառուցվածքի, քաղաքական համակարգի տարր իմաստով: Այն օգտագործվում է նաև քաղաքականության սուբյեկտի և օբյեկտի վիճակի բնութագրման համար:

Այս հասկացության սահմանումներ բազմաթիվ են:

ՀԿ–ն քաղաքացիների կամավոր միավորում է շահերի ընդհանրության հիմքի վրա, որը ունի համեմատաբար կայուն կազմակերպչական կառուցվածք և անհատական կամ կոլեկտիվ հաստատագրված անդամակցություն:

Այդ կազմակերպությունները, ելնելով սահմանադրությունից և դրանց վերաբերյալ ընդունված օրենքներից, հիմնականում ստեղծում են կամավորության և պրոֆեսիոնալ հատկանիշների հիման վրա: «ՀԿ-ների մասին» ՀՀ օրենքը սահմանում է ազատ անդամակցություն (Հոդված 6):

ՀԿ-ների համար բնորոշ է կանոնադրության, մասնագիտացված ղեկավարման ապարատի առկայությունը, կազմի հարաբերական կայունությունը, նաև կազմակերպության անդամների նյութական մասնակցությունը կազմակերպության գույքային հիմքի ստեղծմանը:  «Կազմակերպություն ինքնուրույն է որոշում իր կազմակերպական կառուցվածքը, գործունեության առարկան, նպատակները և ձևերը»:

Հասարակության քաղաքական կյանքում նշանակալից դեր են խաղում նաև հասարակական շարժումները:  Հասարակական շարժում հասկացությունը նշանակում է տարբեր սոցիալական, դեմոգրաֆիական, էթնիկական և այլ խմբերի համատեղ գործունեությունը, որոնք հիմնականում ձևավորվում են.

1.      Նպատակների ընդհանրությամբ. բարելավել իրենց  սոցիալական կարգավիճակը

2.      Ընդհանուր արժեքներով

3.      Ընդհանուր նորմերի համակարգով. այն կանոնավորում ու կարգավորում է այդ շարժման մասնակիցների վարքագիծը:

4.      Ոչ ֆորմալ լիդերների առկայությամբ:

Համակարգը շաղկապված եւ փոխգործառնող տարրերի այն խումբն է, որը շրջապատի հետ հարաբերություններում հանդես է գալիս որպես մեկ ամբողջություն: Ըստ տարրերի միջեւ կապի բնույթի, ընդունված է առանձնացնել գումարային եւ ամբողջական համակարգերը: Վերջիններս էլ իրենց հերթին բաժանվում են օրգանական եւ ոչ օրգանական տիպերի: Ըստ արտաքին միջավայրի հետ կապերի բնույթի, տարբերում են բաց եւ փակ համակարգեր եւ այլն:

Բաց է այն համակարգը, որի համար շրջապատող միջավայրի հետ ակտիվ փոխներգործությունն ու կապերը հանդիսանում են կենսագործունեության ձեւ եւ պայման: Բաց համակարգը ոչ միայն ունակ է որոշակի փոփոխություններ առաջ բերել շրջապատող միջավայրում, այլեւ ի վիճակի է որոշակի պայմաններում ինտեգրել եւ սեփական գործառնության մեջ ներառել սեփական համակարգի ծնունդ չհանդիսացող տարրեր:

Փակ է այն համակարգը, որն ունի ինքնաբավ բնույթ, շրջապատի հետ հարաբերություններում ներկայանում է հարաբերականորեն մեկուսացված: Փակ համակարգի կառուցվածքում արտաքին տարրի ավելացման դեպքում կարելի է խախտել դրա կառուցվածքային – ֆունկցիոնալ ամբողջականությունը: Որպես տիպիկ օրինակ կարելի է դիտարկել Խորհրդային Միության քայքայումը:

Աղբյուրներ՝ 1. 2. 3.

Էթնոսը կամ ազգագրական խումբ , որոշակի տարածքում ապրող մարդկանց՝ պատմականորեն ձևավորված կայուն համախմբություն, որն օժտված է ընդհանուր, համեմատականորեն կայուն լեզվական, մշակութային ու հոգեկան առանձնահատկություններով, ինչպես նաև սեփական միասնության և նման այլ կազմավորումներից տարբերվելու գիտակցությամբ (ինքնագիտակցությամբ), որը պահպանել է տեղային մշակույթի, լեզվի, սովորույթների որոշ առանձնահատկություններ։

Ազգագրական խումբն առաջանում է պատմական տարբեր պայմանների ազդեցությամբ և կարող է հարատևել (օրինակ, ռուս ժողովրդի կազմում այժմ էլ կան հյուսիսային, միջին և հարավային ազգագրական խմբեր, հայ ժողովրդի կազմում՝ արևմտյան և արևելյան) կամ ձուլվել, անհետանալ մայր ժողովրդի ընդհանրության մեջ (օրինակ, բրիտանցիները՝ Ֆրանսիայում)։

Սկսած 60-ականներից` հայտնվում է կոլեկտիվ շարժման նոր տեսակ՝ ինքնությունների շարժումը: Նրանց արմատական տարբերությունը հին շարժումներից այն է, որ նրանք «փոքրամասնական» են:

Նրանք բազմազան են և պարունակում են երկու լրացուցիչ պահանջ.

1. այն խմբերի շահերի պաշտպանությունը, որոնց իրավունքները, ինչպես իրենք են կարծում, սահմանափակված են հասարակական մեծամասնության կանխակալություններով,

2. նշանակալի Ուրիշի՝ «մեծամասնության» կողմից խորհրդանշական ճանաչում: Ինքնության շարժումը կարող է պաշտպանել էթնիկական կամ ռասայական, սեռական խմբերի աշխարհայացքը և արժեքները, լեզուն կամ, որոշ դեպքում, կրոնը: Համարվում է, որ բոլոր սոցիալական շարժումները իրենց մեջ կրում են ինքնության չափումը:

Ինքնության շարժումները ձգտում են վերացնել փոքրամասնությունների նկատմամբ եղած անարդարությունը, որպեսզի հանրային քաղաքականության մեջ հաշվի առնվեն յուրահատուկ մշակութային կարիքները կամ պահանջում են ինքնակառավարման իրավունք կամ այդ իրավունքի ընդարձակում:

Ինքնությունների շարժումների գաղափարական հիմքը մշակութային հարաբերականությունն է, որը, պաշտպանելով խմբի անմիջական շահերը, կարող է հակասության, կոնֆլիկտի մեջ մտնել այլ խմբերի հետ և անտեսել ունիվերսալ արժեքները, որոնք այդքան ակնհայտ չեն, որքան մասնավորը:

Հաճախ լուծումը տեսնում են բազմամշակութայնության մեջ, որը ենթադրում է այնպիսի համակարգ, որը չի ֆրագմենտացնում հասարակությունը, այլ միավորում է տարբերությունները մի ընդհանուր կոնտեքստում և, հարգելով բազմազանությունը, ստեղծում պայմաններ դրա զարգացման համար:

Այսպիսի մոտեցման մեջ մշակութային պայքարը պայքար է մշակույթի համար, այլ ոչ թե մշակույթների միջև: Այսպիսով «ինքնության քաղաքականության» ծագումը կապվում է, մի կողմից, պոստմոդեռնիստական մշակութային իրադրության հետ, մյուս կողմից` գլոբալացման երևույթի հետ:

 Ի՞նչ է նշանակում ազգային և էթնիկական առճակատումներ։

Ազգային կամ էթնիկ կոնֆլիկտը դա մի իրավիճակ է՝ պայմանավորված, մի կողմից, միասնական էթնիկ տարածության կամ էթնիկ խմբի շրջանակներում առանձին էթնիկ խմբերի և, մյուս կողմից, պետության նպատակների ու շահերի անհամատեղելիությամբ։ Առանձնացվում են առճակատումների այնպիսի իրավիճակային աղբյուրներ, ինչպիսիք են․
ա) արտաքին միջավայրի զսպող գործոնների անսպասելի հետաձգում, ինչը կարող է լինել քաղաքական իշխանության արագ թուլացման կամ արտաքին սպարնալիքի անսպասելի անհետացման հետևանք,
բ) միջէթնիկ հարաբերությունների պատմական ժառանգությունը,
գ) էթնիկ խմբի շրջանակներում լիդերության համար մղվող ներքին պայքարը,
դ) տնտեսական իրավիճակը,
ե) էթնիկ կոնֆլիկտի օջախներում քաղաքական և ընդհանուր կուլտուրայի մակարդակը և այլն։

Լուծման ուղիները

Տարբեր առճակատումների կարգավորման բոլոր եղանակները կարելի է միավորել երեք խմբի։ Առաջինը ենթադրում է կողմերից մեկի լիակատար հաղթանակը մյուսի նկատմամբ, այսինքն՝ իրավիճակի լուծում ուժի դիրքից։ Այս դեպքում կոնֆլիկտները կարող են «սառեցվել»։ հետևաբար պարտված կողմը որպես կանոն, պահպանում է ազգային վիրավորանքի զգացումը, պարտության դառնությունը, որոնք փոխանցվում են սերնդե սերունդ, և որոշ զգալի ժամանակ անց կոնֆլիկտը կարող է նոր ոժով սրվել։ Իմ կարծքով մեր Արցախյան հաղթանակից հետո մեր հարևան թշնամիները գտնվում են այս իրավիճակում։ Սակայն հույս ունեմ Խնդիրը այլևս չի սրվի։

Երկրորդ խումբն արտահայտված է երկու հակամարտող կողմերի պարտության մեջ, շատ հաճախ այսպիսի արդյունք է լինում, երբ երկու կողմերը սպառել են իրենց ուժերը պայքարում և ոչ մեկը չի կարողանում շոշափելի հաղթանակ տանել։ Այսպիսի դեպքում, խնդրի կարգավորման համար կողմերը ստիպված են լինում դիմել միջնորդներին, փնտրել հիմնախնդրի այնպիսի լուծում, որը սովորաբար չի բավարարում երկուսին էլ։ սակայն, եթե այդ եղանակով, այնուամենայնիվ, հաջողվում է կարգավորել կոնֆլիկտը, ապա այն գործնականորեն տեղափոխվում է սաղմնային վիճակ, որի դեպքում կողմերը շարունակում են միմյանց դիտել որպես թշնամիներ։ Այսպիսի լուծման եղանակը նույնպես հետագայում ակտուալացման մեծ հավանականություն ունի։

Ազգային էթնիկ խնդիրների կարգավորման կամ լուծման երրորդ խումբը կարող է հանգեցնել կողմերի փոխադարձ հաղթանակի (փոխշահավետություն)։  Անկախ միջնորդները կողմերին կարող են ցույց տալ հիմնախնդրիների այնպիսի կարգավորման ձևեր որոնք ունեն ոչ թե կործանարար, այլ կառուցողական բովանդակություն։ Կոնֆլիկտերը կարող են առաջանալ ոչ միայն տարածքային հողի վրա, այսօր ակտւալ  է նաև միջկրոնական առճակատումները, որի ականատեսն ենք հիմա։

Քաղաքացիական հասարակությունը դա յուրահատուկ տնտեսական, մասնագիտական, ազգային, մշակութային և այլ շահերով առաջնորդվող անհատներից կազմված սոցիալական միավորումների՝ խմբերի, կոլեկտիվների, կազմակերպությունների ամբողջություն է, որը դուրս է պետության գործունեության շրջանակներից և կարող է վերահսկել պետական ապարատի գործունեությունը: Այսպիսի հասարակության անդամների միջև առկա են զարգացած տնտեսական, մշակութային, իրավական և քաղաքական հարաբերություններ: 

Ջոն Լոկի, Թոմաս Օպսի, Շառլ Մոնտեդքյուի, Ժան Ժակ Ռուսոյի, Էմմանուէլ Կանտի, Կառլ Մարքսի մոտեցումները հասկացության վերաբերյալ: Եվ քաղաքացիական հասարակություն հիմնական գծերը: Հետագայում այս գաղափարը զարգացրել են Ռուսոն, Լոկը, Մոնտեսքիոն՝ կարևորելով քաղաքացիական հասարակության և պետության հարաբերական անկախության խնդիրը: Իսկ ըստ Հեգելի՝ քաղաքացիական հասարակությունը հասարակության զարգացման որոշակի աստիճան է, երբ առկա են անհատի ազատությունը, տեղեկատվության մատչելիությունը, մասնավոր սեփականությունը, բազմակարծությունը, օրենքների խստագույն կիրառումը: Հեգելը կարևորում էր նաև պետության և քաղաքացիական հասարակության հարաբերությունները՝ առաջնահերթությունը տալով պետությանը:

 Ջոն Լոկի, Թոմաս Օպսի, Շառլ Մոնտեդքյուի, Ժան Ժակ Ռուսոյի, Էմմանուէլ Կանտի, Կառլ Մարքսի մոտեցումները հասկացության վերաբերյալ: Եվ քաղաքացիական հասարակություն հիմնական գծերը:

Վերևում նշված գաղափարը զարգացրել են Ռուսոն, Լոկը, Մոնտեսքիոն՝ կարևորելով քաղաքացիական հասարակության և պետության հարաբերական անկախության խնդիրը: Իսկ ըստ Հեգելի՝ քաղաքացիական հասարակությունը հասարակության զարգացման որոշակի աստիճան է, երբ առկա են անհատի ազատությունը, տեղեկատվության մատչելիությունը, մասնավոր սեփականությունը, բազմակարծությունը, օրենքների խստագույն կիրառումը: Հեգելը կարևորում էր նաև պետության և քաղաքացիական հասարակության հարաբերությունները՝ առաջնահերթությունը տալով պետությանը:

Թոմաս Հոբս

Հոբսի քաղաքական փիլիսոփայության խնդիրը գոյություն ունեցող հասարակությանը հակադիր քաղաքացիական հասարակության (կամ «պետության») ռացիոնալ կառուցումն է։ Առկա հասարակությունը բնութագրվում է քաղաքական և կրոնական խռովությամբ, անհնազանդությամբ, անվտանգության, ազատության, սեփականության երաշխիքների բացակայությամբ։ Նա քաղաքացիական հասարոկությունը բնորոշում է որպես արհեստական, կոնվենցիոնալ գոյացություն, որի ուսումնասիրման ու բնույթի հասկացման համար կարևոր է մարդկային բնության ուսումնասիրություն։ Նա մարդուն համարում է եսասեր էակ՝ մերժելով մարդու՝ հասարակական էակի դասական բնորոշումը։ Ուստի քաղաքացիական հասարակությունը նա համարում է եսասիրական շահերի հիմքի վրա ստեղծված միավորում, որն անկայուն է և ստեղծված է հանուն իր և ոչ ուրիշների սիրո։ Ինչպես պայմանագրային տեսության մյուս ներկայացուցիչները, Հոբսը նույնպես գտնում էր, որ մինչ քաղաքական իշխանության ի հայտ գալը մարդիկ եղել են բնական ազատության և բնական հավասարության վիճակում։

<<Մարդկային ցեղի բնական վիճակում յուրաքանչյուր անհատ ալեկոծված է ագահությամբ, սարսափով (նաև բռնի մահվան սարսափով), փառասիրությամբ և այլ կրքերով․ շրջապատված էնախանձ մարդկանցով, թշնամիներով։ Մինչքաղաքացիական,մինչպետական այդ վիճակում չկան բարոյական սկզբունքներ և հաստատումներ>>։

<<Ճշմարիտի և ոչ ճշմարիտի, արդարի և ոչ արդարի հասկացություններն այստեղ տեղ չունեն։ Այնտեղ, ուր չկա ընդհանուր իշխանություն, չկա օրենք, իսկ այնտեղ, ուր չկա օրենք, չկա անարդարություն>>։

Ջոն Լոք

Լոքի քաղաքական թեորիան հիմնված է սոցիալական գործարքի թեորիային։ Ի տարբերություն Թոմաս Հոբսի, Լոքը հավատում էր, որ մարդկային բնույթը նկարագրվում է պատճառականությամբ ու հանդուրժողականությամբ։ Հոբսի նման Լոքը հավատում էր, որ մարդկային բնույթը թույլատրում է նրան էգոիստ լինել։ Սա ներկա ներկայացումից տարբեր է։ Բնական պետականության մեջ բոլոր մարդիկ անկախ ու հավասար էին, իրավունք ունեին պաշտպանելու <<կյանքը, ազատությունն ու ունեցվածքը>>:

Հոբսի նման Լոքը ընդունում էր, որ պաշտպանելու իրավունքն ինքնին բավարար չէր. այդպիսով, մարդիկ պետք է քաղաքակրթված հասարակություն կազմակերպեին, որտեղ հակասությունները կլուծվեին կառավարության օգնությամբ։ Ամեն դեպքում, նա երբեք Հոբսին անձնապես չի դիմել, փոխարենը այլ ժամանակակից գրողներին հղումներ անելով։ Լոքին դուր էր գալիս կառավարական ուժերի բաժանումը՝ նա առաջինն առաջարկեց իշխանությունների՝ օրենսդիր, գործադիր և դատական ճյուղերի բաժանման սկզբունքը, ու նաև հավատում էր, որ հեղափոխությունը ոչ միայն իրավունք, այլև պարտավորություն է։ Միաժամանակ նա արդարացի և անհրաժեշտ էր համարում մարդու բնական իրավունքների և ազատությունների դեմ ոտնձգություններ կատարող բռնապետական իշխանության դեմ ժողովրդի հեղափոխությունը և զարգացնում էր ժողովրդավարական հեղափոխության գաղափարները։

Շ. Մոնտեսքյո

Շ. Մոնտեսքյոն փոխարինեց դատական իշխանություն գաղափարով: XIX դ.
սկսվեցին զանգվածային շարժումներ, ձևավորվեցին քաղաքական
կուսակցությունները` դասական իմաստով, որոնք պետության հետ
հարաբերություններում սկսեցին իրականացնել զուգակշռելու ու
հակակշռելու, քաղաքացիների շահերը ինտեգրելու և քաղաքական
որոշումների մակարդակում դրանք ներկայացնելու գործառույթներ:
Ներկայիս իմաստով ձևավորվեցին «իշխանություն» և «ընդդիմություն»
բևեռները:

Ժան-Ժակ Ռուսո

Ըստ Ռուսոյի քաղաքակրթության հակասական զարգացման, ինչպես նաև սոցիալական չարիքների առաջացման սկզբնաղբյուրը մասնավոր սեփականությունն է։ Հասարակության պատմության մեջ տարբերակելով երկու շրջան՝ բնական և քաղաքացիական, Ռուսոն կարծում էր, թե բնական վիճակում մարդիկ ապրում էին ազատ, առողջ ու երջանիկ։ Մարդկանց վիճակն արմատապես փոխվում է «քաղաքացիա­կան հասարակության» մեջ, որի տնտեսական հիմքը մասնավոր սեփակա­նությունն էր։ Այդ հասարակության մեջ անհետանում է սոցիալական հա­վասարությունը, երևան են գալիս ստրկությունը և աղքատությունը։ Գույքա­յին անհավասարության խորացումը հանգեցնում է ունևորների փոքրաթիվ խավի առաջացմանը, որը շահագործում և ճնշում է չունևորների մեծաթիվ խավին։ Պետության առաջացումը Ռուսոն դիտում է որպես հասարակական դաշինքի արդյունք։ Թեև այդ դաշինքը կնքվել է ժո­ղովրդի և իշխողների միջև, բայց, իշխողները ժամանակի ընթացքում չարաշահել են իրենց իրավունքները և պետությունը դարձրել ժողովր­դին ստրկացնելու գործիք։ Հանդես գալով ժողովրդի շահերի պաշտպանութ­յամբ՝ Ռուսոն «Հասարակական դաշինք» աշխատության մեջ առաջադ­րում է հետևյալ գաղափարները. ժողովուրդն ինքնիշխան է, նրա ինքնիշխանությունն անօտարելի ու անբաժանելի է, օրենսդիր իշխանությունը պատկանում է ժողովրդին և կարող է պատկանել միայն նրան: 

Կանտ

Ըստ Կանտի ՙբարոյական ինքնավարություն՚ հասկացության` իրավական կարգի մասին կարելի է խոսել այնտեղ, որտեղ ճանաչվում է, որ հասարակությունը, պետությունից անկախ, իր տրամադրության տակ ունի միջոցներ և հնարավորություններ, որոնց օգնությամբ և որոնց միջոցով հնարավոր է առանձին անհատին ստիպել պահպանել բոլորի կողմից ընդունված բարոյական նորմերը։ Հենց քաղաքացիական հասարակության ինստիտուտներն են (ընտանիք, դպրոց, եկեղեցի, հասարակական հիմունքներով աշխատող կազմակերպություններ, միություններ) ընդունակ նման դերակատարություն ունենալ։

Կ. Մարքս

Կ. Մարքը քաղաքացիական հասարակությունը և պետությունը դիտարկել է դրանց միասնության և հակասության մեջ: Նախ՝ քաղաքացիական հասարակությունը և պետությունը որպես երկու թշնամի բանակներ: Երկրորդ՝ քաղաքացիական հասարակությունը և պետությունը որպես երկու բարեկամ բանակներ: Երրորդ՝ հակամարտության ընթացքում մեկը դառնում է հաղթող և արձակում մյուսի բանակը: <<Վերցրեք արտադրության, փոխանակման և սպառման զարգացման մի որոշակի աստիճան, — գրել է Մարքսը, — և դուք կստանաք որոշակի հասարակարգ, ընտանիքի, դասերի կամ դասակարգերի որոշակի կազմակերպություն, մի խոսքով, որոշակի քաղաքացիական հասարակություն:

Աղբյուրներ՝ 1, 2, 3, 4

կապիտալիզմին օրինաչափորեն փոխարինող հասարակական-տնտեսական ֆորմացիա, որը հենվում է արտադրության միջոցների հասարակական սեփականության վրա, ոչնչացնում է շահագործումը, սոցիալ-դասակարզային անհավասարությունը, ապահովում է անհատի բարձր բարեկեցությունը և կուլտուրան, իսկական ազատությունը և համակողմանի զարգացումը։ 2. Նեղ առումով՝ այդ ֆորմացիայի բարձրագույն փուլը։

Կոմունիստական գաղափարները սկզբնապես ծագել են արդար հասարակություն կառուցելու պահանջով և արտահայտել են ֆեոդալիզմի և ազնվականության դեմ մղած հեղափոխական պայքարի արմատական հոսանքների (XV դարի Հուսյան շարժումըՉեխիայում, XV դ. գյուղացիական պատերազմները Գերմանիայում, XVII դարում Անգլիայի և XVIII դարի Ֆրանսիայի բուրժուական հեղափոխությունները) ձգտումները։ Այդ շարժումների նպատակների և պահանջների տեսական արտահայտությունը Թ. Մորի, Թ. Կամպանելայի, Զ. Ուինստենլիի, ժ. Մելիեի, Դ. Մաբլիի, Գ. Բաբյոֆի ուտոպիական ուսմունքներն էին։ XIX դարի ուտոպիստ սոցիալիստներ Ա. Սեն Սիմոնը, Շ. Ֆուրյեն, Ռ. Օուենը, ռուս հեղափոխական դեմոկրատներ Ա. Դերցենը, Ն. Չեռնիշևսկին, հայ իրականության մեջ Միքայել Նալբանդյանը տեսականորեն հարստացրին և հիմնավորեցին ապագա հասարակության ստեղծման անհրաժեշտությունը։ Նրանք առաջ քաշեցին ապագա հասարակության մասին իրենց իդեալը, քննադատեցին գոյություն ունեցող հասարակական հարաբերությունները, բացահայտեցին բուրժուական հասարակության բազմաթիվ ներքին հակասությունները, սակայն չկարողացան «… պարզաբանել կապիտալիզմի օրոք գոյություն ունեցող վարձու ստրկության էությունը, ոչ նրա զարգացման օրենքները երևան հանել, ոչ էլ գտնել այն հասարակական ուժը, որն ընդունակ է նոր հասարակության ստեղծողը դառնալու» (Լենին Վլադիմիր Իլյիչ, Երկ., հ. 19, էջ 9)։ Կոմունիզմի մասին ուսմունքի զարգացումը ուտոպիայից դեպի գիտություն պահանջում էր օբյեկտիվ պատմական պայմաններ՝ կապիտալիստական հարաբերությունների հասունացում ու նրա հակասությունների սրում, պրոլետարիատի վերափոխումը բուրժուազիայի դեմ պայքարող ինքնուրույն դասակարգային ուժի, պրոլետարիատի և բուրժուազիայի միջև դասակարգային պայքարի խորացում և տեսական նախադրյալներ՝ պատմության մատերիալիստական ըմբռնումը և հավելյալ արժեքի օրենքը, որ հայտնաբերեցին Կառլ Մարքսը և Ֆրիդրիխ էնգելսը։ Նրանց ստեղծած գիտական կոմունիզմը պրոլետարական հեղափոխական շարժման, պրոլետարիատի շահերի և նպատակների տեսական արտահայտությունն էր։

Կոմունիստական ֆորմացիային բնորոշ է զարգացման երեք պատմական շրջան՝ հեղափոխական անցման ժամանակաշրջան, առաջին փուլ՝ սոցիալիզմ, և բարձրագույն փուլ՝ կոմունիզմ։ Անցման ժամանակաշրջանը սկսվում է սոցիալիստական հեղափոխությամբ և պրոլետարիատի դիկտատուրայի հաստատմամբ։ Անցման շրջանի խնդիրների լուծմամբ հասարակությունը հասնում է կոմունիստական ֆորմացիայի առաջին փուլին՝ սոցիալիզմին։ Սոցիալիզմի կառուցումով սկսվում է նրա զարգացման և կատարելագործման հարաբերականորեն երկարատև պատմական մի ժամանակաշրջան, նրա շարժումը դեպի իր բարձրագույն նպատակներն ու իդեալները, կոմունիզմի նախադրյալների ստեղծումը։ Զարգացած սոցիալիզմը կոմունիզմին անցման օրինաչափ էտապն է, երբ լուծվում են կոմունիզմի նյութատեխնիկական բազայի ստեղծման, կոմունիստական հասարակական հարաբերությունների ձևավորման, կոմունիստական գիտակցականության ոգով աշխատավորների դաստիարակման խնդիրները։ Նշված խնդիրների լուծումը և սոցիալիզմի զարգացումը, կատարելագործումը երկմիասնական դիալեկտիկական պրոցես է, և ինչպես նշել է Լենինը, սոցիալիստական հասարակությունը ծավալուն ձևով դա հենց կոմունիզմն է, իսկ կոմունիզմը, ըստ նրա, սոցիալիզմի բարձրագույն աստիճանը։

Սահմանելով կոմունիստական ֆորմացիայի բարձրագույն փուլը, Կառլ Մարքսը նշել է՝ «Կոմունիստական հասարակության բարձրագույն փուլում, երբ կքչանա մարդուն ստրկացնող նրա հպատակումն աշխատանքի բաժանմանը, երբ դրա հետ միասին կանհետանա մտավոր ու ֆիզիկական աշխատանքի հակադրությունը, երբ աշխատանքը կդադարի լոկ ապրուստի միջոց լինելուց, այլ ինքը կդառնա կյանքի առաջին պահանջը, երբ անհատների բազմակողմանի զարգացման հետ միասին կաճեն նաև արտադրողական ուժերը և լիառատ հեղեղի նման կհոսեն հասարակական հարստության բոլոր աղբյուրները, այն ժամանակ միայն կարելի կլինի բոլորովին հաղթահարել բուրժուական իրավունքի նեղ հորիզոնը, և հասարակությունը կկարողանա իր դրոշակի վրա գրել՝ «Ցուրաքանչյուրից՝ ըստ նրա ընդունակությունների, յուրաքանչյուրին՝ ըստ նրա պահանջմունքների» (Գոթայի ծրագրի քննադատությունը, 1955, էջ 16)։ Միայն նյութական, սոցիալ-տնտեսական և հոգևոր վերափոխումները կարող են դառնալ ավելի բարձր հասարակության իսկական բազիսը, «…որի հիմնական սկզբունքն է ամեն մի անհատի լիակատար ու ազատ զարգացումը» (Մարքս Կառլ, Կապիտալ, հ. 1, էջ 620)։ Կոմունիզմ իբրև գերագույն օրենք հաստատում է «…մարդկային ուժի զարգացումը…, սկսվում է ազատության իսկական թագավորությունը…» (նույն տեղում, հ. 3, էջ 360—61)։

Ռազմական կոմունիզմ

«Ռազմական կոմունիզմ», խորհրդային պետության տնտեսական քաղաքականությունը 1918-1920 թվականների քաղաքացիական պատերազմի և ռազմական ինտերվենցիայի ժամանակաշրջանում։ Այդ տարիներին Խորհրդային Ռուսաստանը գտնվում էր տնտեսական շրջափակման մեջ, ռազմաճակատների օղակում՝ կտրված պարենի, հումքի և վառելանյութի հիմնական շրջաններից։ Երկիրն օտարերկրյա ստրկացման վտանգից փրկելու, Հոկտեմբերյան սոցիալիստական մեծ հեղափոխության նվաճումներն ամրապնդելու նպատակով ամբողջ ժողովրդական տնտեսությունը վերակառուցվեց ռազմական ձևով։ Պլանաչափորեն մոբիլիզացվեցին երկրի բոլոր ուժերն ու նյութական ռեսուրսները և կենտրոնացվեցին պետության ձեռքում։ Այդ աշխատանքները և ռազմական տնտեսության ղեկավարումն իրագործում էր 1918 թվականի նոյեմբերի 30-ին կազմակերպված Բանվորագյուղացիական պաշտպանության խորհուրդը՝ Վլադիմիր Լենինիգլխավորությամբ։ Ի լրումն խոշոր արդյունաբերության ազգայնացման, որը հիմնականում իրագործվել էր հեղափոխության առաշին տարիներին, խորհրդային իշխանությունն ազգայնացրեց նաև միջակ արդյունաբերությունն ու մանր արդյունաբերության զգալի մասը, ամբողջ արդյունաբերությունը սկսեց աշխատել երկրի պաշտպանության համար։ Աշխատունակ բնակչության, հատկապես բուրժուական տարրերի համար սահմանվեց համընդհանուր աշխատանքային պարհակ՝ «ով չի աշխատում, նա չի ուտում» սկզբունքով։ ԺԿԽ-ի 1919 թվականի հունվարի 11-ի դեկրետով պարենմասնատրում սահմանվեց, ըստ որի գյուղացիները պարտավոր էին պետությանը հանձնել պարենի և հումքի ամբողջ ավելցուկը։ Այդ գործում մեծ դեր կատարեցին գյուղ գործուղված պարենավորման ջոկատները։ Պարենմասնատրում կիրառելիս խորհրդային իշխանությունը հենվում էր բանվորների և գյուղացիների ռազմաքաղաքական դաշինքի վրա, որը ստեղծվել էր թշնամիների դեմ մղվող պայքարում։ Տնտեսության քայքայման, նյութական ռեսուրսների խիստ պակասության պայմաններում ռազմաճակատի պահանջները հնարավոր չէր բավարարել առանց «Ռազմական կոմունիզմի» արտակարգ միջոցառումների։ Խորհրդային իշխանությունն իր տրամադրության տակ չուներ գյուղատնտեսական մթերքների հետ փոխանակելու համար անհրաժեշտ ապրանքներ։ Ուստի արգելվեց մասնավոր առևտուրը, որովհետև այն կարող էր խափանել բանակի և բանվորների մատակարարումը պարենամթերքով, իսկ արդյունաբերությանը՝ հումքով։ Բուրժուազիան և նրա սպասարկուները պայքարում էին ազատ առևտրի համար, ձգտում կազմալուծել խորհրդային ռազմական տնտեսությունը և վերականգնել կապիտալիզմը։ Նրանց այդ ծրագիրը միավորեց սոցիալիզմի բոլոր թշնամիներին՝ ինտերվենտներին, սպիտակ գվարդիականներին, քաղաքի և գյուղի կապիտալիստներին, մենշևիկներին ու ԷսԷռներին։ Արդյունաբերության կառավարումն ու արտադրանքի բաշխումը կենտրոնացվեցին ժողովրդական տնտեսության բարձրագույն խորհրդի (ԺՏԲԽ-ի) գլխավոր վարչություններում։ «Ռազմական կոմունիզմին» բնորոշ էին բնատնտեսացումը, ապրանքաշրջանառության կրճատումը, փողի, վարկի, ֆինանսների դերի և նշանակության նվազեցումը։ Հասարակական արդյունքի գերակշռող մասը խորհրդային պետության տրամադրության տակ էր անցնում անվճար կամ արժեզրկվող արժույթ արտահայտված կայուն գներով, այսինքն՝ համարյա անվճար։ Պետական պարենային և ապրանքային ֆոնդերի հիմնական բաժինն օգտագործվում էր բանակին, արդյունաբերությանը և բանվորներին անվճար մատակարարելու համար։ «Ռազմական կոմունիզմ»-ը ժամանակավոր միջոցառում էր՝ բացառապես թելադրված պատերազմի և տնտեսության քայքայման, Խորհրդային Ռուսաստանում ստեղծված դժվարին պայմաններով։ Այն սոցիալիստական հեղափոխության զարգացման անխուսափելի փուլ չէր։ Օտարերկրյա ռազմական ինտերվենցիայի վերացումից և քաղաքացիական պատերազմի ավարտից հետո խորհրդային պետությունը ՌԿ(բ)Կ X համագումարի (1921 թվականի մարտ) որոշմամբ «Ռազմական կոմունիզմ»-ից անցավ նոր տնտեսական քաղաքականությանը (նէպ)։